Gezegenimizin erken tarihine bakmak, “düz Dünya” fikrine yeni (ve daha az çılgınca) bir anlam kazandırıyor.
ANAHTAR ÇIKARIMLAR
- Erken Dünya, şimdikine kıyasla daha az aktif levha tektoniği nedeniyle daha düz bir yüzeye sahipti.
- Litosferdeki hareketli levhaları içeren levha tektoniği, Dünya’nın kıtalarını ve dağlarını şekillendirir.
- Büyük dağlardan sorumlu olan modern, güçlü levha tektoniği, Dünya’nın jeolojik tarihinde nispeten yeni bir olgudur.
Bugünlerde Dünya’nın düz olduğuna inanan insanlar hakkında çok şey duyuyorsunuz. Dünyanın bir küre olmadığını ciddi olarak düşünen birini hayal etmek zor. Yine de, yaşam ve jeolojik tarihle ilgili yeni bir projeyi araştırırken, “düz Dünya” ya da en azından “daha düz bir Dünya” için gerçekten doğru olma olasılığı olan tamamen yeni bir anlam buldum. Neden bahsettiğimi anlamak için jeolojinin temel konularından birine geri dönmemiz gerekiyor: levha tektoniği.
Levha tektoniği
Litosfer, gezegenin dış kabuğunun bilimsel adıdır. Birkaç yüz kilometre aşağıya kadar uzanır ve hem kabuğu hem de üst mantoyu içerir. Litosferle ilgili önemli olan şey, yeterince uzun zaman ölçeklerinde şekerleme gibi (ya da bir jeoloğun bana söylediği gibi sıcak bir günde asfalt gibi) akan daha derin mantonun aksine katı olmasıdır. Daha derindeki mantonun hareketi, konveksiyon adı verilen büyük dolaşım girdaplarından oluşur. Venüs ya da Mars gibi diğer kayalık gezegenlerin aksine Dünya’da litosfer bir grup levhaya ayrılmıştır. Bu levhalar, manto hareketiyle birlikte taşınarak aşağıdaki konveksiyon mantosunun üzerinde yüzer. Bazen bu hareketler levhaların birbirlerinin yanından kaymasına neden olur. Ancak diğer yerlerde plakalar çarpışır, bir plaka daha derin mantoya dalar (dalma-batma olarak adlandırılan bir süreç) ve diğer plaka yukarı doğru itilir. Levhalar hareket ettikçe, granitten yapılmış olan kıtalar da hareket eder (bazalttan yapılmış deniz tabanı malzemesinin aksine).
Tüm bu kayma, dalma ve çarpışmalar, Dünya haritasının yüz milyonlarca yıl boyunca sürekli olarak yeniden çizilmesinin nedenidir. Gondwana ve Panagia gibi süper kıtalar bir araya geldi ve parçalandı, bütün okyanusları kapattı ve yenilerini açtı. Tüm bu kıtasal geliş ve gidişlerin yaşam üzerinde oldukça derin bir etkisi oldu. Bir zamanlar birlikte yaşayan türler, birkaç milyon yıl sonra yarıklar açılıp karaları böldükçe kendilerini izole olmuş halde buldular.
Tektonik levhalar arasındaki çarpışmalar da bir o kadar önemli olup, Himalayalar gibi Dünya’nın büyük sıradağlarının oluşmasına neden olmuştur. Sıradağlar yaşamı ve evrimini birçok yönden etkiler. En açık şekilde, adapte olmamış türlerin hareketine doğal engeller oluşturabilirler. Daha az açık olmakla birlikte, belki de daha önemlisi, bu yüksek dağlar rüzgar ve yağmurla yavaş yavaş aşınarak ciddi bir ayrışma eğilimi gösterirler. Aşınan dağlardan gelen tüm bu mineraller sonunda okyanusa ulaşır ve burada yaşamın çeşitli moleküler birleşme ihtiyaçları için kullandığı besinlere hizmet edebilirler.
Biyosfere bu dağ aşındırma girdisi, üzerinde çalıştığım bir astrobiyoloji projesi için ilgilendiğim bir konuydu. Bu araştırmayı analiz etme sürecinde çarpıcı bir gerçekle karşılaştım: Dünya her zaman levha tektoniğine sahip değildi, özellikle de bugün sahip olduğu güçlü türden.
Yukarıda da yazdığım gibi, diğer karasal gezegenlerde levha tektoniği yoktur. Bunun yerine litosferleri “tek bir kapaktan” oluşmaktadır. Örneğin Mars’ta levha yoktur ve levhaların hareketi söz konusu değildir. Başlangıçta, yaklaşık 4 milyar yıl önce, Dünya da sadece yavaşça parçalanan böyle tek bir kapağa sahip olmuş olabilir. Bir o kadar önemli: Birkaç milyar yıl önce ayrı levhalar var olsa bile, yine de bugünkü gibi hareket etmiyorlardı. Özellikle, tüm bu dalma ve çarpışma olayı çok daha sessiz olmuş olabilir. Okuduğum araştırma makalelerine göre, modern Dünya’da gördüğümüz güçlü levha tektoniği türü nispeten yeni bir fenomen olabilir – sadece bir milyar yıl veya daha az bir geçmişe dayanıyor. (Evet, biliyorum, bir milyar yılın “yeni” olduğunu düşünmek garip, ama sonuçta bu jeoloji).
Daha düz bir Dünya
Peki bu neden önemli? Dağlar… büyük dağlar. Levha tektoniğinin modern versiyonu olmasaydı, Himalayalar gibi büyük sıradağlar da olmazdı. Kıvrımlar ve tepeler olsa da, daha küçük sıradağlar – Dünya’nın en egzotik ve çarpıcı yerleri olarak düşündüğümüz türden uzun ve süper yüksek sıradağlar – mümkün olmazdı.
Dünya’nın ilk üç ya da daha fazla milyar yıl boyunca hiç de düz olmadığı, ama en azından çok daha düz olduğu çarpıcı bir gerçektir.
*Bu yazı Flatter Earth: Without plate tectonics, our planet once looked much different başlıklı yazıdan çevrilmiştir.
